شپش سر با نام علمی Pediculus humanus capitis یک انگل خارجی انسان است. این انگل خونخوار باعث آلودگی انسان به شپش می شود.
شپش‌ها حشراتی بی بال هستند. آن ها تمام مراحل زندگی خود را روی پوست سر انسان می گذرانند. این گونه شپش، صرفاً از خون انسان تغذیه می کند. انسان‌ها تنها میزبان شناخته شده این انگل خاص هستند. گونه های دیگر شپش، پستانداران، پرندگان و همچنین سایر قسمت های بدن انسان را آلوده می‌کنند.
شپش‌ها در کل چرخه عمر خود، با سایر انگل های خارجی خونخوار مانند کک ها تفاوت دارند. شپش‌های سر نمی‌توانند پرواز کنند و پاهای کوتاه و محکم، آن ها را قادر به پریدن یا حتی راه رفتن کارآمد روی سطوح صاف نمی‌کند.
تفاوت شپش سر و شپش بدن
شپش سر با شپش هایی که مرتبط با بدن و ناقل بیماری هستند متفاوتند. شپش های سر ترجیح می‌دهند تخم ها را به موهای پوست سر بچسبانند. در حالی که شپش بدن تخم های خود را به پرزهای لباس متصل می کند.
این دو گونه از لحاظ مرفولوژیکی تقریباً یکسان هستند، اما به طور معمول با هم آمیزش نمی کنند. اگرچه در شرایط آزمایشگاهی این اتفاق امکان پذیر است. با توجه به مطالعات ژنتیکی تصور می‌شود که حدود 30 تا 110 هزار سال پیش، هنگامی که بسیاری از انسان‌ها شروع به پوشیدن لباس کردند نوع دیگری از شپش که از شپش سر متفاوت بود پدیدار شد.
تجزیه و تحلیل توالی ژنوم شپش بدن و شپش سر، نشان می‌دهد که این دو موجود از نظر ژنتیکی بسیار مشابه هستند. شپش بدن، سایر قسمت های بدن، بجز سر انسان را آلوده می کند. این گونه از نظر ظاهری با دو گونه دیگر متفاوت است و بیشتر به شپش هایی شبیه است که جانداران دیگر را آلوده می کنند.
شپش سر، به ویژه در کودکان، در معرض فعالیت های مختلف ریشه کنی قرار گرفته اند. برخلاف شپش بدن، شپش سر عامل انتقال هیچ بیماری شناخته شده ای نیست. شپش سر فقط ممکن است در اثر خراشیدن جای نیش‌ها، عفونت های ثانویه ایجاد کند.
ابتلاء به شپش سر ممکن است در تقویت پاسخ ایمنی بدن مفید باشد و به انسان در دفاع در برابر شپش بدن، که قادر به انتقال بیماری های خطرناک است، کمک کند.
مراحل مختلف زندگی در شپش سر
1 . نیت یا تخم شپش
مانند اکثر حشرات، شپش ها، تخم گذار هستند. شپش های ماده در روز بین سه تا هشت تخم می‌گذارند. تخم شپش، توسط شپش ماده، به ساقه مو و نزدیک به پوست سر میزبان وصل می‌شود. تخم گذاری شپش وابسته به دما است و احتمالاً به صورتی انجام می شود که منجر به رشد مناسب شپش از تخم تا بلوغ شود.
در آب و هوای سرد و معتدل، تخم های شپش، به طور کلی در فاصله 5-3 میلیمتری از سطح پوست سر قرار داده می شوند. اما در مناطق گرمسیری، تخم ها ممکن است حتی در فاصله 15 سانتیمتری یا بیشتر، از پوست سر قرار بگیرند.
در بسیاری از مقالات، اصطلاح نیت برای تخم شپش به کار برده می شود. تخم هایی که در سر فرد مبتلا به شپش، یافت می شود شامل موارد زیر است:
• تخم هایی که هچ می شوند.
• پوشش خالی تخم هایی که از قبل باقی مانده اند.
• تخم هایی با جنین مرده که هرگز هچ نمی شوند.
برای اتصال یک تخم به ساقه مو، شپش ماده بالغ، ماده ای چسب مانند از اندام تولید مثلی خود ترشح می کند. این ماده به سرعت در قسمت اتصال پوشش تخم و ساقه مو، محکم می شود.
قبلاً تصور می‌شد که جنس این ماده چسب مانند، بر پایه کیتین است، اما مطالعات جدید نشان می دهد که این ماده چسبناک، از پروتئین هایی شبیه به کراتین مو ساخته شده است.
هر تخم شپش بیضی شکل بوده و حدود 0.8 میلیمتر طول دارد. تخم ها تا زمانی که در حالت جنینی هستند، شفاف، براق و به رنگ قهوه ای هستند. اما پس از هچ شدن سفید به نظر می رسند. باز شدن تخم شپش معمولاً 6 تا 9 روز پس از تخم‌گذاری اتفاق می افتد.
2 . شپش ها در مرحله لاروی
لاروهای شپش، پس از چند روز از تخم یا نیت بیرون می آیند. پوشش خالی تخم، به ساقه مو متصل باقی می ماند. در این مرحله پوسته سفید تخم شپش، ممکن است با شوره سر اشتباه گرفته شود. اما تشخیص تخم شپش از شوره کار سختی نیست. یکی از تفاوت های آن، محکم چسبیده بودن پوشش تخم شپش به ساقه مو است. در حالی که شوره به راحتی از مو جدا می شود.
اگر ابتلاء به شپش در فرد میزبان تشخیص داده شود، این پوشش با شانه مخصوص، از ساقه مو برداشته می شود. اما در صورتی که شپش در آن زمان تشخیص داده نشود، به آرامی تجزیه می شود. این امر ممکن است 6 ماه یا بیشتر طول بکشد.
3 . شپش بالغ و رسیدن به مرحله تولید مثل
شپش ها تولید مثل جنسی دارند. شپش نر و ماده لقاح جنسی را در سر میزبان انجام می دهند. جفت‌گیری در شپش ها، می تواند پس از 10 ساعت، بعد از آخرین مرحله لاروی و رسیدن به بلوغ اتفاق بیفتد. پس از آن شروع به تخم‌گذاری می کنند. شپش ماده در هر روز بین 3 تا 8 تخم تولید می‌کند. یک شپش دارای چرخه زندگی 30 روزه است که از زمان بلوغ تا زمان مرگ در نظر گرفته می‌شود.
تغییر و دگردیسی در شپش
شپش های سر، دارای دگردیسی ناقص هستند. لاروها، سه بار قبل از رسیدن به بلوغ جنسی، پوست اندازی می کنند.
تغییرات ظاهری در زمان دگردیسی شپش سر نامحسوس است. تنها تفاوت قابل مشاهده بین مراحل مختلف لارو و شپش بالغ، اندازه آنها است که با هر بار پوست اندازی افزایش می یابد. لاروهای شپش از نظر رفتار نیز شبیه به شپش بالغ هستند. لاروها نیز فقط از خون انسان تغذیه می کنند و نمی توانند مدت طولانی بدون میزبان زنده بمانند.
زمان لازم برای تکمیل دوره رشد شپش سر به شرایط تغذیه آن ها بستگی دارد. شپش ها حداقل 8 تا 9 روز باید به طور مداوم به میزبان انسانی دسترسی داشته باشند. زمانی که لارو شپش دسترسی محدودتری به خون داشته باشد، باعث طولانی تر شدن این بازه زمانی از 12 تا 24 روز می‌شود.
لاروهای شپش در صورتی که به خون دسترسی نداشته باشند، نسبت به شپش های بالغ تلفات بیشتری دارند. به طوری که اگر در دو روز اول پس از هچ شدن از تخم، نتوانند از خون تغذیه کنند، 38% از آن ها می میرند.
مشخصات ظاهری شپش های بالغ
ویژگی های کلی برای شناسایی شپش
شپش های سر بالغ، اندازه کوچکی دارند. طول بدن آن ها بین 2.5 تا 3 میلیمتر است و بدن مسطحی دارند. آنها بدون بال هستند. قسمت‌های مختلف سینه به یک شکل در آمده اند، اما از سر و شکم متمایزند.
رنگ شپش سر به طور کلی، خاکستری است. اما رنگ دقیق آن ها در شرایط مختلف تغییر می کند. پس از تغذیه از خون انسان، بدن شپش، رنگ مایل به قرمز به خود می گیرد.
قسمت سر
در سر شپش، یک جفت شاخک وجود دارد. هر کدام از شاخک ها، از 5 قسمت تشکیل شده است.
شپش های سر، همچنین دارای یک جفت چشم هستند. قسمت دهانی شپش سر برای سوراخ کردن پوست و مکیدن خون بسیار مناسب است. این قسمت های دهانی مکنده فقط در هنگام تغذیه مورد استفاده قرار می گیرند.
قسمت سینه
شش پای شپش در قسمت سینه قرار دارند. این پاها کوتاه بوده، یک پنجه واحد و عضوی شبیه به انگشت شست در انتهای آن قرار دارد. شپش با پنجه و انگشت شست، موهای میزبان خود را می‌گیرد.
شپش ها با داشتن پاهای کوتاه و پنجه های بزرگ، به خوبی خود را در چسبیدن به موهای میزبان سازگار کرده‌اند. البته این سازگاری ها آن ها را از پرش و حتی پیاده روی مؤثر بر روی سطوح صاف ناتوان می‌کند. شپش ها می توانند خیلی سریع از رشته های مو جدا شوند، این ویژگی به آن ها اجازه می‌دهد روی مو سریع حرکت کنند و به میزبان دیگری برسند.
تخم شپش معمولاً در نزدیکی ریشه موها قرار دارند، زیرا شپش مادر تخم را به وسیله چسب خاصی به موها می‌چسباند. برای تشخیص تخم شپش، می‌توان از لامپ و یا شانه خاصی که برای بررسی و حذف شپش استفاده می‌شود، استفاده کرد. تخم‌های شپش اغلب به نظر یک نقطه سیاه یا قهوه‌ای روشن شبیه به خزه بر روی موها می‌آیند و معمولاً دشوار است که آنها را با چشم عادی ببینید
قسمت شکمی
در قسمت شکم شپش، مشخصاً 7 قسمت قابل مشاهده است. در هر کدام از شش بخش اول، یک جفت اسپیراکل به عنوان دستگاه تنفسی وجود دارد. بخش آخر و هفتم نیز جایگاه دستگاه تناسلی است. دفع در شپش ها نیز از همین بخش انجام می شود.
مشخصه های جنسی در شپش
در شپش نر، دو پای جلو کمی بزرگتر از چهار پای دیگر است. این جفت پا برای نگه داشتن شپش ماده در هنگام آمیزش استفاده می‌شود. نرها کمی کوچکتر از ماده ها هستند. جنس نر و ماده با مشاهده انتهای شکم و دستگاه تناسلی به خوبی قابل تشخیص خواهند بود. ماده ها در انتهای شکم خود توسط دو گنوپود به شکل W مشخص می‌شوند.
عوامل موثر بر ابتلاء به شپش سر
تعداد فرزندان در هر خانواده، به اشتراک گذاشتن تختخواب و کمد، مراقبت‌های بهداشتی در یک منطقه خاص مثلاً مدرسه، آداب و رسوم مکانی که افراد در آن زندگی می کنند و وضعیت اقتصادی _ اجتماعی از عوامل مهم در ابتلاء به شپش سر است. دختران 2 تا 4 برابر بیشتر از پسران به شپش مبتلا می‌شوند. کودکان بین 4 تا 14 سال نیز بیشتر در معرض آلودگی قرار دارند.
بررسی عادات و رفتار شپش
تغذیه
شپش‌ها، در تمام مراحل زندگی به جز مرحله تخم، از خون تغذیه می کنند. شپش سر روزانه چهار تا پنج بار با گاز گرفتن پوست سر، خون انسان را می مکد. آن ها بزاق خود را که حاوی ماده ضد انعقادی است وارد پوست انسان می‌کنند و خون می خورند. خون هضم شده به رنگ قرمز تیره دفع می‌شود.
نحوه تجمع شپش در سر میزبان
شپش‌ها ممکن است در هر بخشی از پوست سر وجود داشته باشند. اما آنها به دلیل تمایل به گرما، در قسمت هایی نظیر گردن و پشت گوش بیشتر تجمع پیدا می‌کنند. این قسمت‌ها در سر نسبت به سایر قسمت‌های سر دمای بالاتری دارند.
شپش‌های سر در نور زیاد پراکنده می‌شوند. آنها در این شرایط در سر، زیر موها پنهان می شوند. اما اگر به طور تصادفی روی بالش یا ملافه افتاده باشند به سمت اشیاء با رنگ تیره حرکت می‌کنند.
چگونگی انتقال شپش
بر خلاف تصور عموم، شپش‌ها بال ندارند. آنها همچنین فاقد پاهایی قدرتمند برای انتقال سریع بین دو فرد هستند. بنابراین آنها با استفاده از پاهای چنگال مانند خود بین موها حرکت می‌کنند.
به طور معمول، شپش‌های سر فقط از طریق تماس نزدیک با افراد، ایجاد تماس‌هایی حین بازی کودکان و تعامل والدین و کودک، استفاده از شانه‌های مشترک، کلاه، برس، حوله، پوشاک، تختخواب یا کمد منتقل می‌شوند. تماس سر به سر، شایعترین روش انتقال شپش است.
شپش سر، پدیده عجیبی نیست که خیلی از ما دور باشد. پیشگیری از شپش سر در بسیاری از موارد، در عدم ابتلاء به آن کمک خواهد کرد. اما در صورتی که به شپش سر مبتلاء شوید بهترین روش، استفاده از شامپوهای ویژه دفع شپش و تخم شپش است.
خرید شامپوی شپش کش
